Pratyahara

Pratyāhāra is de vijfde tak van Patañjali's classificatie van yoga in de Yoga Sūtras.

स्वविषयासम्प्रयोगे चित्तस्य स्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः ॥५४॥

svaviṣayāsamprayoge cittasya svarūpānukāra ivendriyāṇāṁ pratyāhāraḥ ॥ 54 ॥

Pratyāhāra, het terugtrekken van de zintuigen, vindt plaats wanneer de zintuigen niet in contact komen met hun bijbehorende zintuigelijke objecten. Het komt als het ware overeen met de natuurlijke toestand van de geest.

— Yoga Sūtras van Patañjali, 2.54.

Pratyāhāra is een voorwaarde voor de verdere stadia van meditatie, Dhāraṇā (intense concentratie), Dhyāna (meditatie) en Samādhi (absorptie). Zonder het vermogen om zintuigelijke indrukken te kunnen dempen, kan het brein tijdens meditatie niet naar binnen gekeerd worden, maar wordt je voortdurend afgeleid door indrukken van buitenaf.

Hoe kan pratyāhāra bereikt worden? Zoals bij alle aspecten van yoga, kan dat alleen door te oefenen. De manier waarop dat het beste kan, wordt omschreven in de vier voorgaande takken van aṣṭāṅga yoga uit de Yoga Sūtras. Vooral prāṇāyāma kan helpen bij het terugtrekken van de zintuigen, omdat het gebruikt kan worden om het parasympathische zenuwstelsel te activeren, wat leidt tot een staat van rust.

ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणाम् ॥५५॥

tataḥ paramā vaśyatendriyāṇām ॥ 55 ॥

Hieruit volgt de grootst mogelijke beheersing van de zintuigen.

— Yoga Sūtras van Patañjali, 2.55.

Net zoals bijen hun koningin volgen, zo volgen de zintuigen de geest.

Volgens Vyāsa vereist de grootst mogelijke beheersing van de zintuigen een beheerste en gerichte geest, omdat de zintuigen dan automatisch onder controle worden gebracht - dat wil zeggen, er is geen contact tussen de zintuigen en de zintuiglijke objecten. Hij beschrijft dit met een metafoor uit de Praśna Upaniṣad (II.4): Net zoals wanneer de bijenkoningin opvliegt, alle andere bijen met haar mee vliegen, en wanneer de bijenkoningin neerstrijkt, alle andere bijen automatisch neerstrijken, zo zijn de geest en de zintuigen direct met elkaar verbonden.